در مورد جرجانی چه میدانیم؟
نام : معروف به ابوالفضائل سیداسماعیل جرجانی
ولادت: ( به سال 434 هـ.ق ) در جرجان یا گرگان
وفات: به سال 531 هجری در مرو
سید اسماعیل جرجانی در نیمه دوم قرن پنجم و نیمه اول قرن ششم هجری قمری می‌زیسته است، یعنی تماماً در دوره‌ای كه ایران شرقی زیر سلط‌ه سلسله نیرومند تازه به قدرت رسیده تركان سلجوقی بود. وی از خانواده سادات حسینی بود كه از اصفهان به گرگان کوچ کرده بودند. گفته‌اند كه خانواده‌اش با بزرگان سلسله آل زیار روابط نزدیك داشته‌اند. جرجانی در اوایل
جوانی به نیشابور، كه مركز خراسان بود، رفت. نیشابور گذشته از آنكه منزلگاه طغرل سلجوقی و پایگاه او برای تاخت و تازهایش به غرب ایران بود، مركز عمده فرهنگی آن زمان به شمار می رفت. جرجانی برای تحصیل علم و مخصوصا فراگرفتن حدیث به نیشابور رفت كه در آن سالها محدث و عارف بزرگ زمان، ابوالقاسم قشیری (673 تا 564 هـ.ق) در آن شهر، خلق و خواص را به فراخور حال ارشاد می‌كرد. در مورد آموزش پزشكی، وی در مجالس درس ابن ابی صادق النیسابوری شركت می‌كرد. جرجانی از ط‌ریق همین ابن ابی صادق با ط‌ب جالینوسی آشنایی یافت. ناگفته نگذاریم كه تعلق ابن ابی صادق به مكتب جالینوس بسیار ژرف و گسترده بوده است. احتمال دارد كه جرجانی در مجالس درس احمد فرخ هم شركت می‌كرده است، زیرا كه در گفتار در باب چشم، اقوال او را نقل كرده است. یاقوت حموی در معجم البلدان راجع به سید اسمعیل جرجانی چنین می‌گوید: ابوابراهیم اسماعیل بن الحسن بن محمدبن احمد العلوی الحسینی اهل جرجان ، او كاملا به علم پزشكی آگاه بود و تالیفات ارزشمندی به عربی و فارسی داشت. (یاقوت حموی، معجم البلدان، دارالاحیا التراث العربی، بیروت، مجلد دوم، ص 221). از خود کتاب ذخیره خوارزمشاهی چنین بر می‌آید كه جرجانی به قم، به نزد فرزندان كوشیاربن لبان رفت تا نسخه‌های خطی كوشیار را كه نزد آنان بود، وارسی كند. این كوشیار، منجم شاهان قدیم گرگان بود و نیز مسلم است كه جرجانی به محافل ادبا و دانشمندان دینی رفت و آمد می‌كرده است. مسلم است كه جرجانی تحت تاثیر عمیق دین و عرفان اسلامی بود. شخصیت دینی و معرفتی سید در سراسر مباحث مربوط به علم اعمال بدن آدمی ( فیزیولوژی ) ذخیره منعكس است. تاثیر ایمان عمیق به اراده و مشیت الهی هم در حد اعلای آن در آثار جرجانی مشهود می‌باشد. اشارات مكرر جرجانی به عنایت ایزدی و ستایش حق تعالی در سراسر كتاب ذخیره خوارزمشاهی به چشم می‌خورد. افزون بر اینها، خوارزم جایگاه مبادله میان جهان اسلام و سرزمین اسلاو بود. (سعیدی سیرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، سید اسماعیل جرجانی، بنیاد فرهنگ ایران) . آخرین كتابی كه جرجانی تالیف كرده بود ترجمه عربی ذخیره خوارزمشاهی است كه به تصریح خود جرجانی در مقدمه آن ترجمه، سالهای آخر عمر را صرف آن كرده است) . جرجانی یك سال در مرو پایتخت سنجر ماندگار شد و فقط پس از بازگشت اتسز از مرو به بلخ بود كه میان اتسز و سنجر اختلاف پدید آمد. براثر آن اختلاف، در محرم 335 جنگی میان آن دو درگرفت. درست نمی‌دانیم جرجانی چرا و در چه شرایطی به مرو رفت. ولی مسلم است كه در دربار سنجر مورد استقبال قرار گرفت، مقرری برایش تعیین شد و به آموزش پزشكی ادامه داد. احتمالا در همین مرو بوده است كه ابوسعد سمعانی جوان (605 تا 365 هـ.ق ) نزد جرجانی حدیث آموخت.
شخصیت جرجانی از ورای آثارش مشهود است. مردی دقیق، در حد وسواس، خوشخو، خوش برخورد، موشكاف و اهل میانه روی و عارف بود. بیهقی او را " مردی جدی، یار و همراه و سخاوتمند" وصف كرده است. در واقع مردی بود كه در جامعه و با جامعه خود می‌زیست و به هیچ روی محصور در مطالعات و تالیفات خود نبود. ابن‌ابی‌اصیبعه او را " پزشكی بزرگ كه دارای شایستگی بسیار و علم فراوان بود " معرفی كرده است. او پزشك دربار بود و در این مقام، افزون بر درمان معمولی رایج در آن عصر، رایزن دربار در رشته‌های مختلف نیز بود و به هرگونه پرسش سلطان درباره علوم ط‌بیعی پاسخ می‌گفت. او همچنین پزشك نظ‌امی نیز بود و این از فصلهایی از كتابش كه به زخمهای سواركاران و آسیبهای پوست و زخمهای ناشی از جنگ اختصاص داده است، معلوم می‌شود. نكته جالب این است كه تنها موردی كه در اغراض الط‌بیه به چشم پزشكی اشاره دارد، مربوط به زخم پیكان در چشم است. او همچنین پزشك مردم بود و به احوال و شرایط زندگی مردم توجه داشت و به شیوه‌های نادرست غذایی آنان خرده می‌گرفت و توصیه‌هایی می‌كرد. جرجانی مردی متدین و یكی از حلقه‌های زنجیر نقل احادیث و عارفی دل سوخته بود. قرائن و دلایل قوی بر تشیع سید وجود دارد و حشر و نشر وی با بزرگان علمای اسلام اعم از سنی و شیعه نشانه سعه صدر و جامع‌نگری اوست كه هر كجا كسی را می‌یافت كه می‌توانست از او بهره علمی و معرفتی ببرد درنگ نمی‌كرد و بیشترین استفاده معرفتی را از شیخ ابوالقاسم عبدالكریم قشیری می‌نمود. قشیری و شیخ ابوسعید ابوالخیر از پیشگامان عرفان بودند كه در خراسان و ماوراالنهر بساط ارشاد گسترده بودند و هركسی با هر مذهبی كه شوقی در دل و شوری در سر داشت از محضر آنها استفاده می‌كرد.
كتاب ذخیره خوارزمشاهی از زمان تالیف به بعد همواره جزو اركان كتب طبی شمرده می‌شده است و بنا به قولی ، هر كه می‌خواست در پزشكی ماهر شود می‌بایست یكی از كتابهای سته عشر جالینوس، حاوی محمد بن زكریای رازی، قانون ابن سینا، كتاب المائه ابوسهل مسیحی و ذخیره خوارزمشاهی سید اسمعیل جرجانی را به دقت مطالعه كرده باشد. بر اثر اهمیتی كه ذخیره در عالم پزشكی پیدا كرده ترجمه‌یی از آن به عبری و سپس ترجمه‌ای به تركی توسط ابوالفضل محمد بن ادریس الدفتری متوفی به سال 289 هجری قمری صورت گرفت .
ذخیره خوارزمشاهی
ذخیرهٔ خوارزمشاهی کتابی‌است به زبان فارسی در پزشکی نوشتهٔ اسماعیل جرجانی. آغاز تألیف آن ۵۰۴ قمری بوده‌است. کتاب تقدیم به قطب‌الدین خوارزمشاه است. ذخیرهٔ خوارزمشاهی بزرگ‌ترین کتاب پزشکی به زبان فارسی بود که تا بدان تاریخ نوشته می‌شد. جرجانی خود در باب تفصیل کتاب در مقدمهٔ اثر گوید:
و خاصیت این کتاب تمامی است از بهر آنکه قصد کرده آمده است تا اندر هر بابی آنچه طبیب را اندر آن باب بباید دانست از علم و عمل به تمامی یاد کرده آید و معلوم است که بر این نسق هیچ کتابی موجود نیست.[...] و این کتاب چنان جمع کرده آمده است که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتابهای بسیار، خاطر پراکنده نشود.
فهرست منابع
1 ـ جرجانی، سیداسماعیل; ذخیره خوارزمشاهی، به اهتمام سعیدی سیرجانی، بنیاد فرهنگ ایران، 5531
2 ـ جرجانی، سیداسماعیل; الاغراض الط‌بیه فی مباحث العلائیه; بنیاد فرهنگ ایران
3 ـ جرجانی، سیداسماعیل; خفی علایی; به تصحیح دكتر محمود نجم‌آبادی ـ دكتر علی‌اكبر ولایتی
4ـ انصاری شیرازی، علی‌بن حسین; اختیارات بدیعی، تصحیح و تحشیه دكتر محمدتقی میر، تهران 1731
5 ـ زرگری، علی; گیاهان دارویی ایران، دانشگاه تهران، 1731
6 ـ نجم آبادی، محمود; تاریخ ط‌ب در ایران بعد از اسلام، دانشگاه تهران
7 ـ الگود، سیریل; تاریخ پزشكی ایران، ترجمه محسن جاویدان; اقبال
♣ اهمیت جرجانی در پزشكی
1- حکیم جرجانی یک طبیب ایرانی است.
2- با توجه به زندگینامه ایشان یک پزشک مسلمان می باشد.
3- پس از ابن‌سینا اولین طبیبی است كه كلیه فصول پزشكی را مورد بحث و گفتگو قرار داد و بر دانش گذشتگان افزوده است.
4- اینكه بخش اعظم كتابهای خود را به زبان فارسی تالیف كرده كه تا آن زمان كسی به این وسعت به تدوین متون پزشكی به زبان فارسی اقدام نكرده بود و كتابهای وی بخصوص ذخیره متنی اساسی و ماندنی در علوم پزشكی و ماخذی برای اصطلاحات این رشته و حوزه‌های مربوط می‌باشد.
♣ اهمیت جرجانی در آزمایشگاه و دلایل انتخاب ایشان
1- قسمتهای عمده از کتاب ذخیره خوارزمشاهی مربوط به آزمایش نمونه های انسانی مانند خون ، ادرار ، مدفوع و سایر مایعات بدن می باشد.
2- ایشان علاوه بر معالجه بیمار در تشخیصهای آزمایشگاهی نیز حاذق بوده است و بیشتر از دید مشاهدات آزمایشگاهی به تشخیص بیماریها می پرداخت.
♣ اهمیت انتخاب روز 30 فروردین ماه
1- از دیدگاه ما انتخاب روز بزرگداشت این طبیب مسلمان ایرانی فرزانه که می تواند به عنوان شروع کننده یک نوآوری جدیدی از نگاه مشاهدات آزمایشگاهی و نهایتاً تشخیص بیماری در دنیای اسلام و پزشکی باشد، لازم و ضروری است.
2- با عنایت به کتب مختلف پزشکی از جمله تاریخ پزشکی و آثار ارزنده ایشان (ذخیره خوارزمشاهی) تاریخ دقیق تولد و فوت مشخص نگردیده است .
3- 30 فروردین ماه با عنایت به اینکه از روزها و ماههای اول سال است و شروع فعالیت کاری یک صنف از وجوه مختلف در ابتدای سال مفید می باشد، انتخاب گردید.
4- در ضمن چندین سال می باشد که همکاران علوم آزمایشگاهی در سراسر کشور این روز را به عنوان روز علوم آزمایشگاهی می پندارند.
♣ اقدامات انجام گرفته در کشور :
1- یکی از بیمارستانهای قدیمی تهران نام جرجانی را بر پیشانی خود دارد .
2- دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران نام جایزه معرفی پزشک برتر خود را جایزه حکیم جرجانی نهاده است.
3- یک دانشگاه غیرانتفاعی، یک تشکل غیردولتی و یک داروخانه درگرگان، حکیم جرجانی را برای خود برگزیده اند.
4- بیمارستان تامین اجتماعی گرگان به نام حکیم جرجانی نام نهاده شده است.
1- یکی از بیمارستانهای قدیمی تهران نام جرجانی را بر پیشانی خود دارد .
2- دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران نام جایزه معرفی پزشک برتر خود را جایزه حکیم جرجانی نهاده است.
3- یک دانشگاه غیرانتفاعی، یک تشکل غیردولتی و یک داروخانه درگرگان، حکیم جرجانی را برای خود برگزیده اند.
4- بیمارستان تامین اجتماعی گرگان به نام حکیم جرجانی نام نهاده شده است.
5-دانشکده پرستاری و مامائی دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز به عنوان ساختمان جرجانی معروف است.
اما هنوز نیز حکیم جرجانی پزشک نامدار ایرانی برای گرگانیان و دیگر هموطنان ناشناخته بوده و ضرورت اقدامات بیشتر برای معرفی این طبیب بزرگ به جهت ایجاد حس خود باوری در بین ایرانیان احساس می شود.
♣ اهمیت درج روز علوم آزمایشگاهی در تقویم کشوری
رشته علوم آزمایشگاهی از دیر باز زیر بنای تحقیقات و پژوهشهای علمی و از عوامل توسعه و پیشرفت در زمینه های مختلف پزشکی در جهان معاصر بشمار می رفته است. در کشور ما نیز خوشبختانه این رشته در سالهای اخیر جایگاه ویژه ای در نظام سلامت کشوری و بین المللی داشته و نقش موثری در فعالیتهای پژوهشی بهداشتی و درمانی ایفا نموده است.
دلایل :
1- همه ساله مراسمی بصورت سنتی و خود جوش در سالروز تولد حکیم جرجانی در اکثر مراکز آزمایشگاهی کشور برگزار می شود.
2- چنانچه مستحضرید سایر شاغلین رسته های بهداشتی و درمانی از جمله پزشک، پرستار و ماما در تقویم فرهنگی کشوری دارای روز مشخصی هستند که نشانه هویت و توجه به شأن شغلی و حرفه ای ایشان در جامعه می باشد.
3- تنویر افکارعمومی و اطلاع آحاد جامعه ازعملکرد کارکنان خدوم و گمنام در عرصه علوم آزمایشگاهی در سطح کشور
4- درخواست های مکرر و به حق شاغلین و کارکنان آزمایشگاههای تشخیص طبی زمینه ای برای توجه بیشتر مسئولین به کاستی ها و رفع موانع و یا پیشرفت این حرفه در جامعه
5- تجلیل از پیشرفتها ، تحقیقات نوین و دستاوردهای جدید و قدردانی از تلاشهای گرانسنگ دانشمندان، متخصصین، دانشجویان و کارکنان
6- گرامیداشت کارمندان نمونه و پیشکسوتان
7- نظر به شرح وظایف هیئت مدیره مندرج در اساسنامه جامعه مبنی بر دفاع از شأن و هویت حرفه ای علوم آزمایشگاهی و احیاء جایگاه واقعی و برجسته آن در عرصه بهداشت و درمان
تالیفات : كتاب " خفی علائی " (خلاصه ذخیره خوارزمشاهی) ، كتاب "الردعلی الفلاسفه " ، كـتاب " الیوم واللیله " ، کتاب زبد الطب ( در كتابخانه ملی پاریس) ، کتاب " ط‌ب الملوكی" ، کتاب " الاغراض الط‌بیعه" ، کتاب " مباحث العلائیه" ، کتاب "ذخیره خوارزمشاهی" و رساله‌هایی در منطق ارسطویی به نامهای رساله فی القیاس و دیگری رساله فی التحلیل ، رساله متنبه..
+ نوشته شده در دوشنبه ۱۵ آذر ۱۳۸۹ ساعت 20:28 توسط ظاهر مرسل جهان
|
نمایی از دانشکده ی پیراپزشکی ارومیه